دوغ یکی از فراوردههاي لبنی تخمیری است که از اختلاط ماست با آب و مقداري نمک تهیه میشود. این نوشیدنی تخمیری بهعنوان یک نوشیدنی فرحبخش در ایران و سایر کشورهاي خاورمیانه، بهویژه در طول فصول گرم مصرف میشود. در دهه اخیر، در راستای سیاستهای تغذیهای دولت ایران مبنی بر جایگزینی دوغ بهجای نوشابههای گازدار موجود، تولید دوغ صنعتی رواج زیادی یافته است و تا حد زیادی با استقبال مردم روبرو شده است. با توجه به افزایش سطح آگاهی مردم و افزایش تقاضای مصرفکنندگان برای مصرف غذاهای سالم، تولید دوغ سلامتمحور بهمنظور ارتقاء سلامت عمومی جامعه ضروری است.
غذای عملگرا به ماده غذایی اطلاق میشود که دارای اثراتی فراتر از محتوای مواد مغذی خود، بر سلامتی انسان است. نقش غذای عملگرا عمدتاً در کاهش خطر ابتلا به بیماریها است و ارزش غذایی و درمانی ویژهای در رژیم غذایی دارد. به همین دلیل، در مرز بین مواد غذایی و داروهای معمول قرار دارد. مصرف این مواد غذایی سبب کاهش خطر ابتلا به بیماریهای مزمن مانند بیماریهای قلبی عروقی، بیماری آلزایمر و پوکی استخوان و همچنین باعث افزایش انرژی و تقویت سیستم ایمنی انسان میشود. ضمناً گیاهان بهعنوان منبعی از ترکیبات عملکردی و زیستفعال هستند و هزاران سال است که از آنها برای خواص نگهدارندگی و همچنین افزایش طعم و رنگ غذا استفاده میشود. در حال حاضر، ترکیب آنها در فرمولاسیون غذاهای معمولی در حال تبدیل شدن به رویکرد جالبی است که بهطور قابلتوجه، پتانسیل تغذیهای آنها را بهبود میبخشد و میتواند به “یک مدل پیشگیرانه” برای پیشگیری از بیماریها تبدیل شود.
امروزه در دنیا محصولات متنوع تخمیری شیر حاوی ترکیبات گیاهی مختلف به شکل تجاری تولید و به بازار عرضه شده است که به برخی از مهمترین آنها اشاره میگردد:
دوغ یکی از سالمترین نوشیدنیهای سنتی ایرانی است، اما با توجه به تمایل روزافزون مصرفکنندگان به مصرف مواد غذایی عملگرا، تولید محصولات جدید با خواص عملگرایی مناسب ضروری است. دوغ سرشار از املاح (کلسیم، فسفات و پتاسیم) و برخی ویتامینها (مانند B2) است و میتواند بخش قابلتوجهی از پروتئین روزانه یک فرد را تأمین نماید، اما با افزودن ترکیباتی نظیر ویتامین C و برخی ترکیبات گیاهی سرشار از آنتیاکسیدانهای طبیعی، میتوان خواص کیفی و سلامتبخش آن را بهبود بخشید.
استفاده از این افزودنیها میتواند سلامت جامعه را ارتقا بخشد، ضمن آنکه ترکیبات گیاهی دارای خواص ضدمیکروبی مناسبی نیز هستند که علاوه بر ممانعت از فعالیت میکروبهای عامل فساد و بیماریزا در محصول، میتوانند در تغییر مناسب فلور میکروبی روده مؤثر باشند. ترکیبات گیاهی (شیرابه و عصاره) فاقد کلسترول و لاکتوز بوده و میتوانند در ارتقای کیفیت محصول بهشکلی مؤثر عمل کنند. بهعلاوه این ترکیبات گیاهی بسته به نوع آن میتواند اثر مثبتی بر سلامت انسان داشته باشد. برای مثال میتوان به شیرابه سویا اشاره نمود که به دلیل وجود یک فیتواستروژن غیراستروئیدی، دارای اثر محافظتی در برابر پوکی استخوان و برخی بیماریهای مزمن است.
هرچند دوغ دارای فرمولاسیون سادهای است، اما تولید محصول سلامتمحور دوغ با استفاده از ترکیبات گیاهی بهویژه عصاره و شیرابههای گیاهی بسیار مشکل است. افزودن ترکیبات گیاهی علاوه بر تأثیر نامطلوب بر کیفیت طعم محصول سبب تداخل در ایجاد شبکه کازئینی شده و دوفاز شدن سریع را به همراه دارد. ضمناً به دلیل تغییرات ترکیبات گیاهی مانند پروتئولیز پروتئینهای گیاهی، کیفیت محصول ممکن است طی زمان نگهداری کاهش یابد یا شلفلایف محصول کاهش قابلتوجهی داشته باشد.
شکل 1، فرایند صنعتی تولید دوغ در شرکت متقاضی را نشان میدهد. پس از آمادهسازی شیرابه یا عصاره گیاهی، شیرابه ممکن است جداگانه (جهت اعمال فرایند حرارتی بالاتر یا جلوگیری از واکنشهای نامطلوب) یا پس از اختلاط با شیر خام، پاستوریزه و هموژنیزه گردد (دمای پاستوریزاسیون 90 درجه و فشار هموژنایزر 150 بار). دوغ تولیدی موردنظر به شکل گرمادیده تولید میشود تا ماندگاری مناسبی داشته باشد و اسیدیته آن افزایش نیابد و سبب ترش شدن دوغ نشود. علاوه بر طعم مناسب، دوغ تولیدی باید از پایداری مناسبی برخوردار باشد. ضمناً محصولات تولیدی این شرکت بدون نگهدارنده میباشد و زنجیره سرد حملونقل و نگهداری ندارد.